İnsanın Dört Zindanı / Ali ŞERİATİ
Dr.Şeriati’nin 1970 yılında Petrol Fakültesi
öğrencilerine yaptığı konuşmanın derlenmesi ile oluşturulmuş bu kitapta,
felsefe ile ilgilenenlerin ilgisini çekecek temel felsefi görüşlerin
harmanlanması ile oluşturulmaya çalışılmış ve farklı bir bakış yaratma çabası
var. Dr.Şeriati bu konuşmasına “insan sorunsalı” ile başlayıp, insanın
beşerden (hayvandan) insana “ben”e yolculuğunu daha çok “varoluşcu
felsefenin” etkisi altında açıklama getirme çabasında. Şeriati’ye göre
beşer “yedi milyar bireyin şimdi de yeryüzünde eylemde bulunduğu iki
ayaklı canlı varlıktır. Bu haliyle dirim-bilim yani biyolojinin
konusudur.Diğeri,insan ise; şairin üzerine konuştuğu,feylosofun söz
söylediği,dinin ilgilendiği insan”dır. Varoluşçu felsefe göre “insanın
özü varoluşundadır” yani “dünyada olma”sındadır.Çünkü yalnız insan “gerçek varoluş”tur. Çünkü yalnız insan var olanın
(kendisinin) sınırlarını aşıp varlığa adım atabilir. Şeriati'ye göre
dünya üzerindeki “sekiz milyar iki
ayaklı canlı” yani “beşer türü,değişim ve gelişim süreci içinde “insan olma”ya
doğru yükselmektedir.” Varlığın “beşerin amacı,ülküsü insan olmaktır.” İnsan dışında bütün canlıların varlık”ı, “öz”ünden
önce gelir. “Hayvanlar doğadan gelen
içgüdülere sahiptir ve bunlarla güdülürler .Kendileri kendi yaşam
biçimlerini seçemezler.” Oysa “beşer”den “insan”a doğru
yolculuğunda kendi sınırlarını aşıp bir “öz”e sahip olan insanın yolculuğu
Şeriati’ye göre ilkin “öz
varlığının bilincinde olma”sı ile başlar.İkinci olarak “seçme yeteneği kazanır” ve son olara da “yaratıcı
özellik”ler edinir. Materyalist felsefe “madde”den veyahut
“varoluş”tan “öz”e evrilme de yada Şeriati’nin deyimi ile “beşer”den
“insan”a evrilen varlığın gelişim sürecini ve değişimini “emek” ile
açıklar. Marksist felsefeye göre bir hayvan olarak “beşer”in,
ayakları üstünde dik durması ve bunun sayesinde ellerini
kullanmaya başlaması ve bununda aletlerin kullanılmasına ve geliştirilmesine
sebep olması, yine bu ayağa kalkış, dik duruş sebebi ile gözlerin ve diğer
duyuların gelişimi ve beyin yetilerinin gelişmesi “beşer”den “insan” a
geçişin ilk adımıdır. Şeriati’nin kitabında bu geçiş ile ilgili bir
açıklama yapmaması insanın bugünkü hali ile “paket” olarak yaratılmış olması
inancından kaynaklıdır sanırım.
Şeriati’nin
düşüncesine göre “beşer”den “insan” a evrilen varlığı sınırlayan dört zorlayıcı
güç vardır. Bunlar Natüralizm,Historizm (tarih), Sosyolojizm ve son olarak
insanın “kendi”si yani benliğidir. Şeriati bu dört etkeni açıklarken “bu varlık
(insan) kendi gelişim ve olgunlaşma süreci içinde gerçekten de bir açıdan ve
bir bakıma doğal ve maddi bir oluşum,bir görüngü,bir bakıma tarihin
biçimlerdirdiği bir görüngü,bir bakıma çevre ve toplumun biçimlediği bir
görüngüdür.”…”üretim düzen, biçimin bireye etkisinden dolayıdır. Yani “beşer”
gerçekten de Doğa’nın onu oluşturduğu gibi,gerçekten de Tarih’in onu
biçimlemekte olduğu gibidir.Çevresi değişen bireyde de değişiklikler olur.”
diyerek “tarihsel materyalizm”in sularında çekingen kulaçlar atmıştır. Şeriati insanı
zorlayan dört zindanın ilk üçünden “insan”ın bilim,teknoloji ve “eylem” (bunu
ben ekledim.çünkü kitapta direk ad verilmese de hissi olarak var) yolu ile
kurtulabileceğini ama “insan”ın “kendi”nden (nefsinden) kurtulmasının en zor olan olduğunu,bu
açıdan insanın çaresiz ve aciz olduğunu,bu zindandan bilim yolu ile çıkış
olmadığını,çıkışın tek yolunun “aşk” olduğunu, ”aşk”ında yeni bir zindan olarak
değil “muktedir bir güç, hesapçı ve oportünist akıldan çok yüce bir duygu olan
bu aşkın, son zindanın tek anahtarı.”olduğu varsayımı ile insanın “din” ile
özgürlüğüne kavuşacak olduğunu savunmuştur.
Son Not: İnsanı
çevreleyen doğa, tarih ve toplum kıskacının aslında insanın “kendi”sini,
“ben”liğini moda deyimle nefsini biçimlendirdiği düşüncesi ile aslında bu üç
unsura müdahale ile nefsin ehlileştirilmesinin mümkün olacağını düşünüyorum.
“Eğer koşullar insanı biçimlendiriyorsa, bu koşulları insanca biçimlendirmek
gerekir"diyen Marks’ın bu sözünün de bütün insanlığın zindandan
kurtuluşunun reçetesi olduğuna inanıyorum.
3 Mayıs 2013 Şenlikköy/İST.
